قنات؛ اختراع بزرگ ایرانیان
هوشنگ ساعدلو، نویسنده مقاله آب در تمدن ایران و اسلام می‌نویسد که: «....در این عصر هم اگر بخواهیم قناتی حفر کنیم چیزی اضافه بر دانش این کتاب -استخراج آب‌های پنهانی- نداریم مگر به خدمت گرفتن تکنولوژی جدید (ساعدلو/ ۱۳۷۶/ ص۲۷۴). یکی دیگر از کتبی که درباره قنات و مسائل آن وجود داشته کتاب «مفاتیح العلوم» نوشته ابوعبدالله محمد بن‌یوسف کاتب خوارزمی است و می‌توان چنین انگاشت که اهمیت و توجه به قنات چندان بوده که رفته‌رفته از علم لدنی به علوم آزمایشگاهی تجربی گراییده و بنا به کلمات امروزی تکنولوژی احداث قنات و اقتصاد و حقوق قنات به وجود آمده است (همان/ ص۲۷۸). در زمان سامانیان اداراتی که متصدی امر آب و آبیاری بوده‌اند نیز وجود داشته است و خراج و عوارض ماخوذ از روستاییان صرف احداث قنات‌ها و مجاری آبیاری می‌شد (بارتولد/ ۱۳۵۰/ ص۲۷). در تمام نقاط ایران کارهای بزرگی در زمینه آبیاری انجام می‌گرفت و در نتیجه اراضی مزروعی افزایش یافت و در احداث قنات‌ها چنان پیشرفت و ترقی حاصل شده بود که عمق آنها در بعضی نقاط به ۹۰متر بالغ می‌شد. استفاده از هر ۴نوع آبیاری یعنی به شیوه جوی، نهرهای متفرع از رود و کاریز و چاه‌ها توسعه یافت و عده کثیری کارشناس مجرب برای تفحص محل آب‌های تحت‌الارضی و حفر قنات‌ها و دیگر کارهای آبیاری وجود داشت. با حمله مغول شبکه‌های آبیاری و قنات ویران و بسیاری از آنها خشک و بایر شد و بعدها در دوره ایلخانان برای احیای شبکه‌های آبیاری اقداماتی صورت گرفت که مهم‌ترین آنها در دوره غازان‌خان و وزیر او رشید‌الدین فضل‌الله همدانی انجام گرفت
(سید سجادی/ ۱۳۶۱/ ص۱۳۶). در روزگار صفویان مشکل کم‌آبی شدت بیشتری گرفت و ساخت آب انبارها و حفر قنات‌ها و کاریزهای بسیاری را سبب شد و شاردن، جهانگرد فرانسوی طی دو سفر طولانی خویش در ایام صفوی در ایران در سفرنامه‌اش چنین آورده است: «ایرانیان برای پیدا کردن آب پای کوه‌ها را می‌شکافند و بعد از اکتشاف رشته آبی آن را به وسیله قنات‌های زیرزمینی به فواصل ۸ تا ۱۰فرسنگی و بعضی اوقات بیشتر هدایت می‌کنند.... (شاردن/ ۱۳۳۶/ صص ۲۰۳-۲۰۲).
در دوران معاصر روز به روز از تعداد قنات‌ها کاسته شده است و با استفاده از تکنولوژی جدید کمتر به قنات‌ها توجه شده و برخی از آنان تخریب شده و کاربری خود را از دست داده‌اند.
سخن آخر
قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده است، هزاران سال قدمت دارد و این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است و آنچه مسلم است قنات به هر جا راه پیدا کند، سکونت دائم و رونق کشاورزی و عمران و آبادانی با خود به ارمغان آورده است، پس باید به این موضوع توجه داشت که محو قنات‌ها تنها از بین رفتن و نابود شدن یک شیوه استحصال آب یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه محو یک فرهنگ است و نباید اجازه دهیم که قنات‌ها از بین بروند و باید آنها را با هر قیمت که هست حفظ کرد؛ زیرا با خشکیدن قنات‌ها، گسترش پهنه‌های کویر را نیز شاهد خواهیم بود.