ثروت چهارهزار ساله
حتی مساله کم‌آبی در آینده مهم‌تر از کمیابی انرژی خواهد بود و در کشور ما از دیرباز برای استفاده بهینه از منابع آب راهکارهای خردمندانه‌ای وجود داشته است.
این روش‌ها اعم از بهره‌برداری از طریق قنوات و تقسیم‌بندی آبهای قنوات و آبهای جاری با استفاده از روش بنه در ایران رنگ باخته است و با حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در قسمت‌های مختلف نه‌تنها موجب ویرانی و از بین رفتن قنوات شده، بلکه با کاهش سطح آبهای زیرزمینی هر روز هزینه‌های ثابت و متغیر استفاده از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق افزون‌تر شده است.در عین حال به دلیل عدم استفاده مناسب از منابع آب، هر ساله مقدار زیادی از آبهای جاری به صورت هرزآب از مسیر تولید و بهره‌برداری خارج می‌شود، ضمن اینکه در بخش کشاورزی سرمایه‌گذاری مناسب صورت نگرفته است.این امر موجب شده است که هر ساله مقدار قابل‌توجهی ارز حاصل از درآمدهای نفتی صرف واردات محصولات کشاورزی شود. این در حالی است که در سال ۱۴۰۰ جمعیت کشور به مرز ۱۲۰ میلیون نفر خواهد رسید و درآمدهای نفتی به‌شدت کاهش خواهد یافت بنابراین هرچه سریع‌تر باید برای خودکفایی در محصولات کشاورزی تدبیری اندیشید. یکی از طرق مهم نیل به این هدف استراتژیک، استفاده مناسب از توان بالقوه و بالای کشاورزی در ایران است.
این کار ممکن نیست مگر اینکه در بخش کشاورزی به‌خصوص استفاده بهینه از منابع آب، سرمایه‌گذاری و تدبیر لازم صورت گیرد. چنان‌که در این مقاله ملاحظه خواهد شد، به علت از بین رفتن پوشش گیاهی از یک طرف و عدم بهره‌برداری مناسب از منابع آب از طرف دیگر و با خشکسالی‌های مختلف مشکلات عدیده‌ای در کشاورزی داشته‌ایم که عمدتا به خاطر عدم استفاده بهینه از منابع آب بوده است.چنانچه در این مقاله هم ملاحظه خواهد شد در زندگی اقتصادی ایران در گذشته از منابع آب به صورت مطلوبی استفاده می‌شده است. در اوضاع فعلی اگر به این امر مهم توجه نکنیم، در آینده با مشکلات جدی روبه‌رو خواهیم شد.یکی از طرق بسیار ارزشمند و خارق‌العاده، استفاده از قنوات است که به قولی به ۴ هزار سال قبل یعنی ۲ هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد.البته مستنداتی وجود دارد که نشان می‌دهد در ۳ هزار سال پیش ایرانیان از قنات استفاده می‌کرده‌اند ولی متاسفانه این روش بسیار ارزشمند و اقتصادی، با حفر چاه‌های عمیق اهمیت خود را از دست داد. گرچه امروزه شاهد هستیم که هزینه بهره‌برداری یک چاه عمیق سه‌برابر هزینه بهره‌برداری از قنات است و عمر چاه عمیق به دو یا سه دهه محدود می‌شود در حالی که قنوات قرن‌ها عمر دارند.به منظور آشنایی با فرهنگ استفاده از آبهای زیرزمینی که منشا به‌وجود آمدن فرهنگ و تمدن باستانی در این کشور کم‌آب است، مواردی از نظر خواهد گذشت که بسیاری از آن را فرهنگ‌شناسان خارجی نگاشته‌اند.
وضعیت بهره‌برداری سنتی آب در زندگی اقتصادی ایران
با توجه به اینکه کشور کم‌آبی داریم، از دیرباز استفاده از مراتع و جنگل‌ها بسیار مطلوب‌تر از حال بوده است، بهره‌برداری از منابع آب نیز با روش‌های قنوات و تقسیم از طریق بنه‌ها معمول بوده است. فلات ایران که بین کوه‌های مرتفع زاگرس و البرز محدود شده است دارای شیبی از پای کوهستان‌ها به داخل فلات است. ساکنان نخستین فلات که به آبهای زیرزمینی منطقه پی برده بودند و از شیب تیز آگاهی داشتند حفر قنات را ابداع کردند. قنات را فکر و نبوغ ساکنان نخست فلات ایران به‌وجود آورد. حفر قنات در ایران به ۳ هزار سال پیش یعنی همزمان با ورود آریایی‌ها به این سرزمین برمی‌گردد. فن قنات‌سازی که در ایران اختراع شده بود چنان در این منطقه تکامل و توسعه یافت که بر اثر آن تمدن ایران را تمدن کاریزی یا تمدن هیدرولیکی نام نهاده بودند.پیدایش قنات را نمی‌توان به یک مقطع خاص زمانی نسبت داد ولی به‌طور کلی اگر بخواهیم ریشه‌های تاریخی ساختمان قنات را پی بگیریم باید به سه منبع عمده توجه کنیم که منابع تحقیق ما به‌شمار می‌روند:
۱- وضعیت قنات در ادوار پیش از تاریخ تا هزاره اول پیش از میلاد؛
۲- وضعیت قنات از هزاره اول تا پایان دوره ساسانیان؛
۳- وضعیت قنات در دوره اسلام.
۲-۱- هانری گوبلر شاید اولین کارشناس مسائل آب باشد که در سال ۱۳۱۹ ش به ایران آمد. وی ابتدا قنات را به تمسخر می‌گرفت ولی، بعد از بیست سال اقامت در ایران، به نقش و اهمیت قنات پی برد و شیفته این سیستم آبرسانی شد و در کتابی که در دانشگاه سوربن نوشت به اهمیت این فن آبیاری توجه لازم کرد.بنابر عقیده هانری گوبلر حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد، فن بهره‌برداری آب را ایرانیان با قنات به مصر بردند و در سال ۷۵۰ میلادی مسلمانان به اسپانیا انتقال دادند و سپس این تکنیک به لس‌آنجلس آمریکا برده شد. در حقیقت فن بهره‌برداری آب از طریق قنوات را ایرانیان به جهان منتقل کردند و بالاخره در سال ۱۷۸۰ نیز به چین (ناحیه تورفان) سرایت کرد.در هر صورت، تمدن ایرانی طی تاریخ بدون قنات حال و هوای دیگری داشت و بدیهی است که بدون قنات امکان وجود شهرهای بزرگی چون ری، نیشابور، مشهد، یزد، کاشان و... مشکل و حتی محال بود. یا اگر سیستم قنات ابداع نمی‌شد شاید بسیاری از تمدن‌ها و شهرهای آباد حواشی کویرهای ایران و عربستان و صحرای آفریقا وجود نداشت. کتاب پرارزش هانری گوبلر نه‌تنها اهمیت قنات و نقش ایرانی‌ها و تمدن اسلامی را در گسترش آن نشان می‌دهد، بلکه به نحو بسیار جالب و ارزنده‌ای چگونگی حفر قنات را که یکی از برجسته‌ترین کارهای مهندسی در جهان قدیم و معاصر است، می‌نمایاند.به عقیده بسیاری از فرهنگ‌شناسان اهمیت انتقال آب از عمق ۱۸۰ متری به روی زمین از طریق حفر قنات‌های ۵۰ کیلومتری، کمتر از ساخت بسیاری از آثار معظم باستانی جهان نیست و واقعا باید قنات را جزو عجایب جهان بدانیم.
وضعیت قنات از هزاره اول تا پایان دوره ساسانیان
این مبحث را می‌توان به پنج بخش متمایز و در عین حال مرتبط با یکدیگر تقسیم کرد که عبارتند از:
الف- دوران اساطیری؛
ب- پیش از هخامنشی؛
ج- هخامنشی؛
د- پارتی؛
هـ- ساسانیان.
بنابر عقیده پاره‌ای از فرهنگ‌شناسان یک سلسله بررسی و تحقیق درباره آثار باستانی و قنات‌های بایر مناطق شرقی ایران درستی این عقیده را که عمر قنات‌ها به حداقل حدود ۲ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد ثابت می‌کند. ساختمان کاریز‌های بسیار قدیمی را به شخصیت‌های افسانه‌ای یا شخصیت‌های حقیقی که زندگی آنها با افسانه مخلوط شده است نسبت می‌دهند.مثلا در اردستان قنات‌های «مون»، «سهراب» و «خسروشاه» را به ترتیب به کاوه آهنگر، سهراب پسر رستم و کیانیان نسبت داده‌اند. در یزد ساختمان قنات‌های دهاباد را به اسکندر مقدونی نسبت داده‌اند.
شاید بهتر است درباره افسانه‌ها به همین مقدار بسنده کنیم و به مدارک تاریخی و مستند توجه بیشتری کنیم. اولین سند تاریخی درباره قنات‌ها به زمان اوراتورها و آشوری‌ها مربوط است. در کتیبه‌ای از سارگون دوم پادشاه آشور، (۷۲۲ تا ۷۰۵ ق.م) آمده است که وی در هشتمین جنگ خود علیه اوراتورها در سال ۷۱۴ ق. م شهر اولهو را با بستن آب آن و خراب کردن مظهر و جوی و چشمه و مجرا (کانال) و مسدود کردن آنها تسخیر کرده است. در این کتیبه‌ها وی از مجرا و کانال با واژه «خریتو» (= خره تو) یاد کرده که به معنای کاریز است.ساختمان بسیاری از قنات‌های ایران به دوران هخامنشیان برمی‌گردد و در این زمینه اسناد مکتوبی وجود دارد که اغلب آنها منابع یونانی است. مثلا اینکه می‌دانیم کاریز ابتدا در دوران هخامنشیان به مصر و سپس احتمالا به سوریه رفته است یا اینکه قنات‌های عمان را هخامنشیان ساخته‌اند.در بخش گناباد و حومه، قنواتی وجود دارد که طول آنها بین ۲۴ الی ۳۲ کیلومتر و عمق آنها بیش از ۱۵۰ متر است. مخصوصا برخی از آنها در زمان پادشاهان هخامنشی حفر شده که عمق آنها به ۴۵۰ الی ۵۰۰ متر می‌رسد.در دوران اشکانی و ساسانی قنات به گسترش خارق‌العاده‌ای رسید و تقریبا تمامی مناطق تحت سلطه این پادشاهی‌ها که واجد وضعیت اقلیمی ایجاد قنات بودند از این تکنیک استفاده کرده‌اند. در زمان اشکانیان دالان‌های زیرزمینی که برای رو آوردن آبهای تحت‌الارضی حفر می گشت «کاریزها» نامیده می‌شد و این آب‌ها که با چاه‌هایی به سطح زمین مربوط بودند برای تنقیح و پاک کردن کاریزها به کار می‌رفت.در دوره ساسانیان نیز استفاده از تکنیک قنات بسیار رایج بود و به سرزمین‌های تحت تسلط این پادشاهی گسترش پیدا کرد.
وضعیت قنات در دوره اسلامی
شواهد بسیاری از این دوران در دست است که قنات به‌عنوان روش آبرسانی کامل در فلات ایران پذیرفته شده بود. به همین علت است که کتب زیادی درباره کاریز و استفاده و بهره‌برداری از آب آن نوشته شده است و شیوه‌های تقسیم آب به روال عادلانه و عقلایی و منطقی در ایران به‌وجود آمده است.در سال ۲۲۴ ق عبدالله طاهر دستور داد کتابی مبنی بر احکام حفر کاریز و نحوه استفاده از آب آنها نوشته شود که همگان استفاده کنند.کرجی نیز حدود هزار سال پیش، کتابی بسیار جامع و مفید درباره آبهای زیرزمینی و چگونگی استخراج آنها نوشته است.از افراد مشهور از ارسلان خاتون می‌توان نام برد که در سال ۸۰۷ ق قنات بزرگی در یزد ساخت یا هشام خلیفه عباسی که برای تامین آب در بغداد اقدام به حفر قنات کرد.از قنات‌های مهم دوران اسلامی قنات معروف «سناباد» در مشهد است که حداقل ۱۲۰۰ سال پیش ساخته شده و متاسفانه اکنون در آستانه خشکیدن است.جالب‌ترین پدیده که در دوران اسلامی درباره قنات دیده می‌شود گسترش بسیار زیاد کاریز در نقاط مختلف دنیاست که بعدها حتی به قاره جدید یعنی آمریکا نیز رسیده است. تعداد قنوات در ایران بسیار زیاد بوده و به ده‌ها هزار رشته بالغ می‌شده است.
میزان آب‌دهی قنوات در گذشته و حال
از گذشته دور، تعداد قنوات در ایران بسیار زیاد بوده و اهمیت استراتژیکی آن در مناطق مرکزی بسیار بااهمیت بوده است. به مرور در عصر حاضر از توجه به آن کاسته شد و حفر چاه عمیق در حریم و حاشیه قنوات آب‌دهی آن را کمتر کرد و عدم مرمت سالانه قنوات تعداد زیادی از آنها را خشک کرد.طبق آمار در سال ۱۳۳۳ ش مجموع آب‌دهی قنات‌های ایران ۵۶۰ مترمکعب بر ثانیه بوده است که خود چهاربرابر آب‌ده متوسط رود کارون و سه‌چهارم آب‌ده متوسط سالانه رود نیل بوده است. آب‌ده هر قنات متفاوت است و بین ۸/ ۱ لیتر در ثانیه تا حدود ۹۵ لیتر در ثانیه وجود داشته است. مقدار کل آب‌دهی قنوات را امروزه با توجه به از بین رفتن تعداد بسیاری از آنها بین ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ مترمکعب در ثانیه تخمین می‌زنند.