مسافرت به ایران همراه سفیر کبیر
اگر چه در برخی موارد اطلاعات نادرستی درباره آداب و رسوم، اوضاع جغرافیایی و... ارائه کرده است. موریس دوکوتزبوئه و هیات همراه در تاریخ ۷ مه ۱۸۱۷ م. مطابق ۱۱۹۶ ش. پس از عبور از ایروان و مناطق مختلف ایران، سرانجام به سلطانیه رسیدند و پس از یک سفر ۶ ماهه، در دوم اکتبر همان سال از مسیری که به ایران آمده بودند، گذر کرده و به سمت روسیه حرکت کردند.
موریس که پس از مراجعتش از ایران برای نقشهبرداری گروزینی (گرجستان- روس) انتخاب شده بود، ظاهرا جایگاه خاصی نزد سفیر کبیر روسیه داشته است و سفیر کبیر هم توجه و التفات خاصی نسبت به او نشان میدادهاست. در هنگام ملاقاتشان با شاه ایران، فتحعلی شاه قاجار، سفیر کبیر در معرفی موریس میگوید: «این جوانی است که دور عالم را گردش کرده و فعلا برای شرفیابی به ایران آمده است.» موریس هم در انتهای شرح سفر خود به طور اختصاصی از حسن خلق و کمکها و مساعدتهای ژنرال، سفیر روسیه تشکر و قدردانی میکند.
فتحعلیشاه قاجار نیز، آن طور که در سفرنامه نقل شده است، احترام و توجه خاصی نسبت به سفیر کبیر و هیات همراه داشته و به خوبی از آنها پذیرایی و استقبال میکرده و طی مراسم تشریفاتی خاصی با اهدای هدایای گرانبها، آنها را مورد لطف خود قرار داده است. او همچنین حکم کرد که تمامی مخارج حملونقل و آذوقه یومیه آنها (موریس و هیات همراه) به عهده دولت ایران باشد.
موریس و هیات همراه از طریق ایروان وارد ایران شدند. موریس به شرح و بیان تاریخ ایروان میپردازد و ادعا میکند که تاریخ ایران از تاسیس و بنای این شهر چیزی نمینویسد. او میگوید: «ایرانیان در سند ۱۶۰۴ م. برای دومین بار ایروان را به فرماندهی شاه عباسکبیر پس گرفتند و قلاع نظامیش را تکمیل کردند.»
آنها پس از عبور از نخجوان، جلفا و مرند، به شهر تبریز رسیدند و سپس به جهت استراحت و استفاده از آب و هوای مناسبتری به تفریحگاه اوجان سفر کردند. شاهزاده عباس میرزا تا ورود فتحعلیشاه، این محل را برای اقامت آنها تعیین کرده بود. سپس، با عبور از منطقه ترکمانچای به میانج (میانه) سفر کردند. پس از گذر از قافلانکوه و سرچم به زنجان رسیدند و پس از اقامت کوتاهی به سلطانیه عزیمت و بیشترین زمان خود را در آنجا اقامت کردند. در طول مدت اقامتشان، به بازدید از قصر سلطانیه، مساجد قدیمی و مقبره حسین کاشی و همچنین اشیای گرانبهای قصر سلطنتی فتحعلیشاه پرداختند.
موریس پس از بازدید از قصر سلطنتی فتحعلیشاه مینویسد: «پس از مشاهده این تمول بیکران قدری به کارها و مشیات الهی دقیق شدم که چقدر خانوادهها از تقسیم این ذخایر و خزاین موجود در این اتاق کوچک ممکن بود خوشبخت شوند؛ ولی تمام در دست کسی است که برای او هیچ مصرفی ندارد.»
در این سفرنامه، صفآرایی مردم جهت استقبال از هیات روسی و مراسم شرفیابی به حضور فتحعلیشاه و سایر مقامات دولتی، میهمانیها و اهدای هدایا و تحفات و ارسال هدایای سفیر کبیر به فتحعلیشاه و... به کرات ثبت شده است.
او در سفرنامهاش به مسائل متنوعی اشاره کرده است. آداب و رسوم، خلقوخوی ایرانیان، خانههای آنها، باغها و بازارها، وسایل حملونقل در ایران، قریهها و شهرها و... از این قبیل است. او همچنین به شخصیت و خصوصیات اخلاقی و ظاهری افرادی همچون عباس میرزا، ولیعهد و خاندانش، شاهزاده عبدالله و فتحعلیشاه اشاره کرده است.
یکی از مهمترین وقایع ثبت شده در سفرنامه موریس، جلسه مناظره بین او (موریس) و میرزا عبدالوهاب وزیر، ملقب به معتمدالدوله (متخلص به نشاط)، با حضور منجم مخصوص و ریاضیدان قابل (البته از دید وزیر) در موضوع علم نجوم و منجمی بوده که به شرح آن پرداخته است.
اما به نظر میرسد مصالحات و برقراری رابطه حسنه ایران با دولت روسیه میتواند یکی از عمده اهداف سفر این هیات روسی به ایران باشد. به طوری که موریس، قبل از شرح سفر خود به ایران، به جنگ سال ۱۸۰۵ م. بین ایران و روس اشاره کرده است.
در اثبات این امر، همین بس که سفیرکبیر نامه پادشاه خود را شخصا به دست شاه ایران، فتحعلیشاه قاجار داده و ایراد میکند: «امپراتور روسیه سلطان با اقتدار من که نهایت عزم و ثبات را در تحکیم اصول متخذه و احساسات صمیمانه خود دارد، همیشه قدرت و موفقیت اعلیحضرت را خواستار و تثبیت عهد و میثاق مودتآمیزی را که با توافق آن اعلیحضرت با دولت ایران برقرار نموده خواهان است. چقدر خوشبختم که این بنده برای ابراز احساسات پاک مخدوم که خدا را گواه پاکی آن نسبت به ایران میگیرم، انتخاب شدهام.» این بیانات، به زبان ترکی که خوشایند شاه بود، ترجمه و بیان شد. سپس فتحعلیشاه به سفیر امر کرد که مقابل تخت روی صندلی بنشینند. آن طور که موریس نوشته است، این افتخاری است که تا حال هیچیک از اروپاییان به آن نائل نگشته بودند.» سپس فتحعلیشاه از آنها دعوت به ملاقات و معرفی بیشتر کرد و اظهار کرد که اگر اعلیحضرت الکساندر به ملاقات من آید، یقینا از ایشان استقبال خواهم کرد.
در انتهای گزارش سفر، موریس به فعالیتهای سیاسی سفیر کبیر روسیه، بهطور غیرمستقیم و به قرارداد ۲۷ اوت فیمابین ایران و روسیه اشاره میکند؛ اما مفاد آن را توضیح نمیدهد.
او می نویسد: «سفیر کبیر تمام کارهای خود را به خوبی و جلدی انجام داد و باید گفت که این موفقیت در نتیجه مساعی شخص ایشان بوده است.» مورخه ۲۷ اوت، عهدنامهای بین دولتین ایران و روس امضا و بعدازظهر همان روز برای شرفیابی و اجازه مرخصی از خدمت فتحعلیشاه تعیین شد.
از طرفی میرزا عبدالوهاب وزیر، ملقب به معتمدالدوله (نشاط) که زمام امور خطیر مملکت در کف او بود، نامهای با مهر و امضای مخصوص خود، امضای میرزا شفیع صدر اعظم و عدهای دیگر، به تاریخ شوال ۱۲۳۲ ق. (اوت ۱۸۱۷) مینویسد. متن این نامه که نشان از ذوق سرشار او از بابت انعقاد قرارداد فیمابین دو کشور ایران و روسیه دارد، به این شرح است که: «... اراده راسخ و میل ملوکانه ما فعلا بر آن است که برای تامین و تعالی مملکت عقداتحاد و یگانگی را با سایر ممالک منعقد سازیم و انعقاد روابط صمیمانه و دوستانه با دولت روسیه، بسی نشان سعادت است و مر کسانی را که در تحت لوای این دولت به نفع دو مملکت گامی برداشته و خدمتی بسزا کردهاند قرین افتخار و مباهات ساخته و با اعطای امتیازات شاهانه خود سرافراز مینماییم. به جهات فوق و به یادگار انعقاد عهدنامهای که به سعی عالیجناب امپراتور الکساندر و صاحب مناصب و امتیازات عالیه، پیشوای قشون سپس نشان شیر و خورشید که حمایل درجه اول آن آتش رنگ بوده و مانند حمایلهای اروپا به دوش میافکندند را به (موریس) دوکوتزبوئه، بهدلیل اطلاعاتش در علم نجوم و تشویق او به همکاری و تشدید روابط صمیمانه و تحکیم مناسبات دوستانه بین دولتین تقدیم میکنند.»